s. Compañero, colega. uchpa. a) Ñuqa taytaawanmi Limata aywashaq. Kuyashqaa, mamáy: Kuyashqaa, taytáy: Kuyashqaa, wawqíy: 122 Kay kartachaw rikashun imanawmi ishkay chikuta churanchik. illaqpita. ratash1. pichis. Chaypitanashi, atuqqa huk hunaqna runapa wasinman kutiñaq. s. Gorrión. v. Envejecer la mujer. llaqiy. v. Criticar. s. Puente. La presente colección de textos comprende seis narraciones: una fábula,, una leyenda, dos histories y dos cuentos. v. Describir. s. Baba. v. Formar fila. yarquy. El empleo del interrogativo –ku en ciertas zonas y de –chu, en otras. llanu. . 113 Ñawinchay, niykur rikashun imanawmi chupayuq chikuta alli churanchik. kaniy. Paywanqa chakayllapami tinkuu, hunaqpa ishkaakuna aruyniykunachaw kakuyaa. adj. Kay qucha kinrayninchaw hatun kitatami rurayashqa yaku kananpaq parqunapaq runakuna markachaw upuyananpaqpis. shillku. Desdentado, sin dientes. paqchiy. Kawaqtinstiq, shumak, alli, alli yanapanakur imaruraychawpis: Intintsiqwan, qillantsipish, kuyllur patsa, hirka rahukuna, qunkurikurnin raymi patsachaw mañaquntsik. s. Salvia. Para ellos realizamos diferentes fiestas como un tributo. v. Entristecer, apenar, causar preocupación. adv. v. Degollar. v. Abofetear. Chaypitaqa Pumachakata chimparir aywañaq Pumapunku hananpa. s. Pus. tihira. . limyay. waqta2. ishpay. 25 Huaylas: Qechwa nunakunaqa Patsamamantsikta kuyapar, qarapar, rimapar, shoqaparpis kawakuyaa. Cf. tsapay. s. Goma, laqchiy. v. Caerse. uqshishqa. Chayqa pachka niñaq: “Aku ari qamkunawan chiparkurshun” nishpa. Chaypita run k uman wiñar k ur ach k a hunaq ya k u aywaqchaw qamyashqanyaq ushmaraachinchi k . Ñ Ñuqaqa shumaqlla uushanta mañakurqaa, ¿imanirtaq ñuqata kaynaw ruraman nishpa yarpakachaañaq? Huracán, ukru. Y, si se sigue comparando con las hablas de Pasco, Huánuco, Junín y Lima las diferencias son mayores (véase más adelante). Kananqa allaapa rurayyuqmi kaykaa. 126 6.5. Por ejemplo: muna–a ‘yo (lo) quiero’, muna–a–man ‘yo (lo) puedo querer’, mama–a ‘mi madre’. Shumaq chiina Huk shumaq chiinashi, taytanpa chakranpa kuchunllachaw, china kuchita waatañaq. Mientras las variedades Áncash-Huánuco emplean –ya(a), las de Pasco-Junín manejan la triple pluralización mediante –paaku, –Vri y –rkaa. Junín: Jauja, Concepción y Huancayo. La característica fonológica de este dialecto hablado en los distritos de. V. Actualmente, las lenguas quechua y aymara . s. Arista. pisqa. Michikuq wamraqa Intipa wamranta yarparnashi, imaypis quchaman ashiq aywañaq. qalapaachu. 76 1. Por ejemplo: maqa–ya(a)–shu–rqa–yki puede interpretarse como: ‘Ellos les pegaron a ustedes’, ‘Ellos te pegaron a ti’ o ‘Él/ella les pegó a ustedes’. Qichwa runakunaqa. v. Labrar madera. Ishkay laayatami qillqashun, urachaw rikashun: a. Qichwaman tikrashqa kaq Wakin kastilla shimipita ima shimipitapis mañakushqa shimikunataqa qichwapa hanllankunawan luqyankunawanmi qillqashun, qichwa rimaqkuna rimayashqannaw. v. Bailar. Yarpashun Ama qunqashuntsu, /i/ pishi waqaq hanlla /u/ pishi waqaq hanllawan, q luqyawan pushanakurllami [e, o] hanllakunanaw waqayan, ichaqa imaypis qillqakunawanmi qillqananchik. s. Barranco, risco. Se terminó de imprimir en julio del 2018 en: Calle 3 Mza. Además, lexicalmente, esta es la única variedad del quechua central que usa la palabra ya?a como pronombre de primera persona (yo). hapshiyay. [-naq] /-ñaq/ [-naa] Unayshi hallqa markachaw allaapa usyañaq, chayshi mana yaku kaptin llapan hachakunapis tsakiyaañaq, mikuyaananpaq imapis kañaqnatsu. s. Nombre. rara. s. Escuela. Papataqa tinkuq killachawshi murukunchik, wakinnami hatun killachaw millqay-millqay wachananpaq murukunchik niyan. v. Revocar, enlucir, embarrar. ayapampa puñuysiki rumi-rumi yachaywasi pukllaypacha puñuysiki 86 • Ama qunqashuntsu, purwakashqa shimikunataqa hukllaylla shimikunatanaw qillqanchik. Hukpinanshi Malliqa wakcha kayninta rikar Pumakayan amaman lluqarkur taakuriñaq, imallataraq ruraaman shuyni taripakunaapaq nishpa. 2. s. Orina. s. Largueros, carrizos o palos largos y delgados. chaki. qanyan. Lengua quechua - Texto de estudio. v. Recoger, alzar. Kay shimikunata ñawincharir, rimaykunachaw ashirir tinkuchiy: Papanaw papatanawmi mururqaa. chakachaka. Chayshi tayta Tankuy watiqaykamunanpaq huk puka tuuruwan yuraq tuuru maqanakuykayaañaq qucha kuchunchaw, hatun marayyashqa rumi hananchaw. El dialecto de los textos se habla en el distrito de Huaricolca, provincia de Tarma, departamento de Junín,y pertenece al grupo dialectal identificado por Gary Parker como Quechua B, y en la zonificación establecida por Alfredo Torero aparece en el grupo, I. v. Orinar. laqwa. • Pawqarpampachaw warmikuna achka mikunata rantikuyan. luqtuyay. v. Encender. Chaynaw kaykaayaptinnashi hanaqpatsachaw illapa pashtañaa. ismu. Luqya ishkay hanllakunawan ch ii. s. Barranco, risco. Frank Avendaño. Chaynashi runa niñaq: «Huk hunaq shamunki, chaypaqmi qampaq huk ashkashniyki akrashqa kashaq. Kaynaw rimaykunachawpis qillqanchikmi kay chikukunata: • ¡Allaapa shumaqmi kaykanki! v. Arrancar las hojas del maíz jalándolas hacia abajo. s. Perdiz. kamay. Ñuqaqa huknin killa apachimushq: arusta, fideosta, mushuq ratashkunata, panetónta, mishkukunatapis. Niykurmi muchkachaw ahusta, kiyunta uchutapis aqanchik ñampushqanyaq. La Traductor quechua español toma una fracción de segundo y en una sola . v. Hincharse. s. Malaria. panaka. Manual de escritura en lengua originaria CLASIFICACIÓN Y ZONIFICACIÓN DEL QUECHUA CENTRAL El quechua central es un complejo dialectal caracterizado por el entrecruzamiento de isoglosas morfofonológicas y también de léxico. Yarpashun • Chawpi qichwachawqa, manami *LLH pakishimi kantsu. kallpa. s. Gota. [-paq] /-paq/ [-paa] Chaychaw kaykaayaptinpis manashi tamyañaqtsu. 2.2.1. p, t, k, q, ch, ts luqyakuna qillqay. yawarnaani. . adv. adv. Yarpashun Qichwa shiminchikchawqa achka runashutikunami kan. Kay shutikunata qichwa shimipa hanllankunawan luqyankunawanmi qillqananchik. paqu. Tarwitaqa unaymi yanunchik qaran hakashqanyaq. Aprende Quechua con los mejores expertos. v. Ordeñar; exprimir. hanaq. Kay shimi huntachiqqa –choo, -chuu, -chu niraqkunamanmi tikrashqa. v. Separar. 2 1 Rasuwillka qucha Rasuwillka qucha Rasuwillka quchaqa Huanta markachaw tarikan. llaplla. • Waqaqqaqapa hananchaw yana pukutay puñuraykan. s. Luciérnaga. Adolorido. v. maqchiy. 54 Yarpashun Ama qunqashuntsu, sh, s, h luqyakunata alli qillqanapaq, shumaq rikay imanawmi qillqashqanchik hana qillqashqachaw. lampiño. De traductores profesionales, empresas, páginas web y repositorios de traducción de libre uso. 49 W Tiyuy, huk ashkashta qaraykallamay, wasillaaman chaarir llapan wamraakunawan warmiiwanpis mikurillayaanaapaq. adv. d. Quizás, tal vez. Chaynaw waqaykaptinshi wiqin quchaman tikrariñaq, chayllachawshi mana kuyushpa waqarir hamaraykarqan. estudiantes, en marco del enfoque intercultural, crítico y reflexivo. s. Helada. s. Planta propiedades machaku. ¿Qamqá, yamayllaku? shipray. Semimaduro tayta. Diccionario escolar del quechua central (2017) En la pág. chariy. adj. Hirkachawshi huk michikuq wamra kaykaañaq, illapaqa washanllachawshi pashtarirqan, hatun uchkutashi rurariñaq. 117 Ñawinchay, niykur qatinan chikukunata churar qillqashqakunata shuqantanaw yapay qillqay. El texto de mi autoría, Margot Camones, Quechua [4] . takiy. Amarillo. s. Manta para cargar. saksay. suwaq. tulumpi. Chaynashi wamraqa qayakuñaq: “Mamáy, icha uushata rikarqunki”, nishpa. Kay chikukunawan rimaykuna qatinakuyanmanpis, kay shuqankunanaw: • ¡Ama rikayta munaanatsu! Quechua, também chamado de 'Runa simi', é a língua nativa mais usada na América do Sul. kallwa. marka. Kay markanchikchawqa muruytawanpis wata tumaqchaw muruyan. v. Agarrarse de alguien para refugiarse. adj. iskay. s. Panecillo de harina. Chay yakuwanmi yuraq lachapakunata taqshanchik, qanran yarqunanpa. pumapunku pumachaka pumapampa ramran timpuq yanaqucha uqupampa waytuna tinku pumawasin tarapampa yawarqucha p u m a c h a k a t u u t i n k u t h s m r m y k h w i c a a a t a m n a m u l w m t n p ñ r p q l a r a a l a p u r w s a r q u p m q a a i n a u i m i p w y n r p c l a q s a a t s a h q p k a y k p u m a p u n k u a l w p u k q p q a a k w a y t u n a k s 97 2. Gonzalo Espino Relucé identifica la literatura quechua como una de las más significativas del sistema andino y del espacio de las literaturas peruanas. Unay runakunapa alli mikuyninmi Kinwaqa kashqa. shuyapaakuy. . v. Copular. nanachikuy. pichisanka. s. Rotura recta; Rueca; horquilla. 3. —¡Shukshunmi qushaq!, ¿qamqá? s. Flauta. adj. adj. adj. Actualmente, el quechua y los quechuahablantes ya no están solo en las zonas rurales, sino también en las zonas urbanas, en las grandes ciudades de los Andes y de la costa. Ama qunqaytsu, wakin markakunachaw, ay, aw, uy niraqkunataqa manami rimayashqannawtsu qillqakanqa. 2. Ruranapaq niykuna Kankawshu Imakunawan: • • • • chuqllu chinchu kachi runtu • ahus • wira • ramrashpa raprankuna Ruraynin: 1. Por ejemplo. 106 ¿Imaymi hatun qillqakunawan qillqanchik? Chaynaw kaptinshi shumaq shipashkunapis allaapa kuyayaañaq. ], [Ø], pero apelando a la forma matriz se escribirá solamente como ‹q›. l) Qanyanmi raqrapa aywaykaptii, chakiita kasha tukshimashqa. Paniimi papata awiskir, mankaman churkushqa. s. Bombo. Rikashun ashwan shuqankunata: • Mamáy, ¿allillaku? s. Llanura, explanada. v. Morder un hueso para desmenuzarlo, mordisquear. . sinrichakuy. s. Inca, autoridad suprema del imperio incaico. uquna. 136 Wayraqa, ñuqami chukunta punchunta qichurishaq niñaq, llapan kallpanwan puukayta qallariñaq. 112 6.1. Huk kuti, chikishpa punkunllapitanashi tapuriñaq: “Yanasallaa, ¿imanawtaq kaykanki?”, nir. sapsay. s. Ave centinela. Chaychaw kaykaayaptinpis manashi tamyañaqtsu. Por ejemplo: miku–yka–n ‘Estuvo comiendo’, puklla–ykaa–shaq ‘Estaré jugando’. Hacedor de mandados. de la misma manera le cuesta reconocer el propósito y el tema central. yapay1. chikikuy. tsuktsu. s. Paja. chichu. 51 2.3.3. sh, s, h luqyakuna qillqay. v. Estornudar. Chipyaqta haqiriykurnami parquyan kuchupita kuchuyaq chakrata alliq 62 alliq uquchiyashqanyaq. chaqnay. Texto de alfabetizacion inicial bilingue del quechua castellano como lengua mterna y como segunda lengua, fue desarrollado por Miguel Ángel Pinto Tapia, es una experiencia exitosa para acompar el tránsito del nivel presilábico al nivel silábico alfabético. chaqallwi. Pero al no encontrar un puente empezó a cruzar en la hoja de un arbol. v. Recibir. uyu. Rikanapaq niy Atuqpa kawaynin Atuqqa qarwa-qarwa kunkami, chakcha rinrimi, kashpi sinqami, sapcha chupami, kasha kirumi, qasqun pachanpis suqumi, niykur kay sallqa uywaqa takshallami. s. Sordo. Qaparina chiku 7. lliklla. v. Asar el choclo. inkuyay. shaqsha. • Ishkan hukllayashqa shimikuna chaynawlla kayaptin, siqitami churanchik hukllaylla shiminawlla rikakaananpaq. s. Leche. s. Lápiz. chawaachiy. s. Persona de la puna. Chaymanshi karupitapis runakuna patsa waraylla rantipakuyaananpaq chaayaq. qaqa. laqay. Se escribe usando las formas matrices de los sonidos, morfemas y palabras. seleccionar chakwanyay. ¡Wiyamay! s. Apacheta. /q/ /q/ luqyaqa chawpi qichwachaw imayka laayami waqan. Luqyakuna qillqay Chawpi qichwapaqa chunka qanchismi luqyankuna kayan: ch, h, k, l, ll, m, n, ñ, p, q, r, s, sh, t, ts, w, y. Kanan rikarishun imanaw kay luqyakuna qillqana kashqanta. . piltay. Wawayki, Tupaq Waman Yupanki 123 1. urku. Chayshi llumchuyninqa, kaynaw niñaq: —“Karu markatami qila wawayki aywakushqa”, chaynaw niptinnashi chakwanqa allaapa llakinashqa niykur waqarnin kutikuñaq. Es decir, la escritura del quechua rebaza la simple representación ortográfica de letras, sílabas, morfemas, palabras y oraciones para llegar a la producción de textos completos de diversa índole. [-rqa] /-rqa/ Chay patsa allaapa achacharqan quchapapis yakun tsakir qallarkuñaq, chaypitashi achka pukutayman tikrariñaq, chaynashi pukutayqa hanaqpatsaman yanayaypa yanayar witsikurkuñaq, niykurnashi tamya qallarkurqan. Atuq qallunpis aqtukashqa, kunkanpis tsakishqa, allaapa utikashqa wasinman chaañaq. rashtay. chay. s. Carnaval. s. Piojo. s. Tamal. Yarpashun P Ñ Ama qunqashuntsu, p, t, k, q, ch, ts luqyakunaqa mananami chaynawllatsu rimakayan. hamaychay. yaykuy. -Compadre en mis sueños estuve bailando. Niykurna lluyllunchik, chaytana taqllapanchik. manchachiy. Existen clasificaciones de Torero (1964), Parker (1973), Cerrón-Palomino (1987), entre otros, que evidencian su segmentación, inicialmente en dos grupos o conjuntos mayores: Grupo Central o Huayhuásh (Quechua I o Quechua B) y Grupo Sureño-Norteño o Huámpuy (Quechua II o Quechua A). v. Babear. Ura raki qillqashqakunachaw anqashyashqa shimikunata pakishimikunaman rakiy. Ante la ausencia de palabras se procede con las acciones de ala → sipsa recuperación léxica en la propia variedad como en otras. E Lote 11 Urb. s. Venado. v. Renacuajo. Persona pampa. eso’ [wai] → wayi ‘casa’ [puaq] → puwaq ‘ocho’ Wasi-yki [wasiki] ‹wasiyki› ‘tu casa’, miku-rqa-a [mikuraa] ‹mikurqaa› ‘comí’ Wasinchikkunallachawraqshi 6 7 8 Las palabras del quechua no se tildan debido a que es una lengua ‘Dicen que en nuestras casas de acento fijo en la penúltima sílaba. v. Tener deseos de vomitar. tamya. • Tsukurumi shumaq qaqami, llapan runakunami kuyayan. rakikay. Organizadore s Expresión y comprensión oral Comprensión lectora Producción de textos escritos. uqtiy. mashakuy. tsiqtsi. atemorizar. Niykurnashi llasaq runkuta katakurkur kushi-kushilla aywakuñaq. Estas representaciones escritas tratan de reproducir las diferentes maneras de pronunciación de la palabra. Asimismo, en el cuadro se observa que un fonema matriz puede registrar variaciones en su pronunciación según las áreas geográficas. s. Resta o sustracción. R Hirkata tikrarkurnashi runkupa shiminta paskariykuñaq. 157 tsiqlliy. Ñuqaqa Carlos aruq masiywanmi papa allaq hirkakunapa aywaa. napay. Rimaykullayki: Es la forma más extendida de saludo, esto equivale a: buenos días, buenas tardes y buenas noches del español. Por ejemplo, los hispanohablantes suelen pronunciar [peskado], [pehkado] y [pehkao]; [apto], [afto], [aphto] y [akto], pero nadie vacila en escribir ˂pescado˃ y ˂apto˃, a menos que no domine la ortografía de la lengua. adj. Chaypami runakuna puriyan, ashmakuna, wayrapis siwyar aywakun, shukukuypis raslla muyupaarin. Manta, prenda llillichay. yachaywasi. Paniiqa huk ishkay yanasayuqmi, shutinkuna Amarumi hukninpa, hukkaqpa Illami. (*yaqa > ya?a ‘yo’). na. s. Cerebro. achis. El presente curso ayuda a los docentes a desarrollar las competencias 1 y 2 expresadas en el, Do not sell or share my personal information. Chayllapa ayway, sasa-sasa naanipa lluqaykur. Taytaa chakrapita chaskamurqa puñukushqami. s. Bruja. adv. > h > Ø, *ñ > n; ll > l, etc. • ¡Hamakuy! rakiy. s. Canal, acequia. Kay luqyataqa qillqawanmi qillqananchik, ura raki qillqashqakunachaw rikashqanchiknaw. v. Decir. Kay hamuchinakuyta huntapay –naw shuti huntachiqta pishiqkunaman churar: Imallash, imallash Piqa---, maki---, chaki---, rinri---, shimi---pis rikakunmi, hinashpami rimantsu ¿Imaraq kanman? chawpi. Negro. v. Desaparecer. Ishkay kutimi chakrata yapyayan, patsa ñutquyashqanyaq, chayranmi rawaykunata chutar qallaykuyan. s. Vaho. v. Raspar con los dientes. llawchi. yarpay1. ahashqa. tsulluchiy. Teniendo en cuenta estas observaciones iniciales, las palabras del cuadro anterior se deberá escribir ortográficamente según como aparece en la columna de esritura normalizada en el cuadro siguiente. roturar. cf. shunqu. lapi. m. De repente, sorpresivamente. tsurikuy. Ari chayta mana rurayaptinqa manashi alli aylluytatsu tariyan. Niykur yapayshi illapaqa pashtariñaq, hirkamanshi rataykuñaa, patsatapis kuyuchirqanshi. pron. Kay alaq papallatapis miukurkuy, taytáy. Asimismo, en Conchucos norte, en los sufijos de tiempo pasado remoto –rqa, pasado reciente –rqu, así como en el participio –shqa, el elemento q se evapora y se produce el alargamiento vocálico: –rqa > [–raa], /–rqu > [–ruu], –shqa > [–shaa], mikurqaa > mikuraa ‘comí’ mikurquu > mikuruu ‘acabo de comer’, upyashqayki > upyashaayki ‘lo que tomas’). Chay uywanpaqshi qaarapa tullunkunawan, raprankunawan kunchan rurañaq. Apuntsikunaqa kan: inti, killa, quyllurkunami, rahukuna, hirkakuna. adj. ichuq. 149 Junto, unido, matanka. ratay2. Intipa wamran Unayshi sallqa markachaw allaapa usyañaq, chayshi mana yaku kaptin llapan sachakunapis tsakiyaañaq, mikuyaananpaq imapis kañaqnatsu. -yki shimi huntachiqta alli qillqanapaq. Asqueroso, sucio. unchik. tsapana. El alargamiento vocálico en posición final de palabra se realiza para indicar la marca de primera persona del sujeto (con verbos) y del poseedor (con sustantivos). v. Mamar. Del mismo modo, en casi toda el área la *s inicial derivó en h así como se ha dado la depalatalización de *ñ en n y *ll en I. Finalmente, en las hablas de Tarma se produce la sonorización de *p en b y de k en g; asimismo, se da espirantización de *q. v. Alistarse. i) (wiqti/weqti) ñawinchikchaw rurakan allaapa puñuptinchik. Ishkan shimipita hukkaq hamllawan qallaptin, siqitami churanchik, kaynaw: warmi-ullqu. s. Espina. Pishqu . Expansión del quechua 10 La segunda fase expansiva llegó hasta Ferreñafe y Cajamarca por el norte y, por el sur, hasta Chincha, Ica y Nazca. Como hemos visto, el quechua central registra variación en la pronunciación, gramática y vocabulario en todas las áreas geográficas donde se habla. ratash3. El discurso de la reciprocidad en dos crónicas coloniales indígenas: Elementos para una ética del diálogo intercultural (mémoire de maîtrise/ Master degree dissertation/ tesina de maestría) nanaqshimi. pirwa2. ¡Qué frío! K , parqashtan , matatan raw kunataqa pis rurayan, yaku . v. Arrastrarse, reptar. ichikwarmi. Tierra charapa. Como se sabe, los estudios lexicográficos relacionados con las lenguas indígenas del Perú antiguo, particularmente del quechua y el aimara, se iniciaron tempranamente porque ambas lenguas se desarrollaron en el mismo espacio geográfico y tiempo, según lo atestiguan los tratados léxicos monumentales de Gonzales Holguín (1608) y Ludovico . g) Los sufijos de caso nominal: el locativo, el ablativo y el comparativo son muy particulares. Chaypitashi achka pukutayman tikrariñaq. s. Mujer danzante. Jaspeado. Forma de citar el artículo: Escobar, E.; V alqui, J. imanay. 5) Kunan PACHA RIMACHIY / Conjugación tiempo presente. Pumapampa markachawqa kay mikuykunatami mikush kaa: papa pichuta, chila apita, haka pikantita papa kashkitapis. Asimismo, internet → llika (telaraña → se puede proceder con la traducción, pero teniendo en cuenta los red) aspectos socioculturales del quechua. Kay laaya pakishimiqa shimipa qallananchaw, chawpinchaw, ushananchawpis yurinmi. Papa allay wichanna, wakcha warmikuna hina wamrakunapis allapakuq chaayaañaq, chayshi micha runaqa qurpankunata llullapañaq, kaynaw nishpa: —Papaataqa kurumi allaapa ushashqa, chaymi allaaraqtsu, qamkunaqa munayankimanraqku mana alli papata, nir. wachu. Dónde. Dos. v. Deformar, aplastar. v. Rebuznar. Pumapampa markachawqa kay mikuykunatami mikush kaa: papa pichuta chila apita haka pikantita papa kashkitapis. Tener dominio escrito de la lengua originaria (aimara, quechua sureño, quechua central o ashaninka) a nivel intermedio o avanzado, según el Registro Nacional de Docentes Bilingües de Lenguas Originarias RNDBLO. pirwa1. manya. wañunaykaq. chaninyay. laaha. Shuqankuna 1. marco del enfoque intercultural, crítico y reflexivo. qallwash. wallpa. v. Tener, poseer. v. Estar vacío. nuyuy. Qaparina chikukunata, tapukuna chikukunata ishkaytami churanchik, rimaypa qallaynichaw ushaynichawpis. Asi. adj. Kay laaya pakishimiqa shimipa qallananchawllami. Y así, un día, su hijo aparta la roca y los dos salen de la cueva. Chaypitanashi, atuqqa huk hunaqna runapa wasinman kutiñaq. s. Enfermedad venérea. s. Tobillo. v. Alcanzar (algo a otro). De hecho, no existen en el mundo sistemas ortográficos que reproduzcan fielmente la pronunciación, a menos que hablemos de las transcripciones fonéticas o fonológicas que hacen los lingüistas para el estudio de los sonidos del habla, pero estas no constituyen una escritura propiamente dicha sino recursos técnicos destinados a recoger materiales fidedignos para el estudio y análisis de la lengua, y cuyo manejo no trasciende el círculo de especialistas. la recuperación de los saberes culturales, la producción de textos, el propósito textual, la reflexión crítica y del tema central. isqun. Niykurna Inkanaanita taririr kushishqa Huachis markayaq wichañaq. adj. adj. 1. s. Calor. Fuertemente. v. Chacchar. achikay. qachway. v. Cruzar. s. Precio. Chayta rikaarirnashi warminqa niñaq: —Mamaykipis papamannachi shamuykan ¿Kanan imanashuntaq?, chaynashi runaqa warminta niñaq: 138 —¡Ras chay papapa yuranwan tsapaykamay, manaraq rikaamanqanyaq!, chaynashi warminqa papapa yuranwan tsapaykuñaq. Tartamudo. piki. ablandar. s. Región, territorio. Close suggestions Search Search. Se observaron las clases, evaluando los desempeños del docente con la Ficha de observación elaborada y se analizaron los . La vitalidad del quechua parece garantizada pues la transmisión intergeneracional está consolidada. Unay watashi, chay tuuru chakwanta qishpiparqa, niykur waqtaman yarquñaq. Luqya hanllakunawan Luy. Mamáy, ¿imanawllataq kaykanki? v. Aplastar, apachurrar. illawa. aayaray. paska s. Mármol suave. Empoderar a los docentes, en el conocimiento, uso y manejo del alfabeto de la escritura. v. Mezclar. 2. v. Oscurecerse. uqi. . adv. 67 views, 5 likes, 0 loves, 2 comments, 0 shares, Facebook Watch Videos from Quechua central Rimayninchi: COMPRENSIÓ DE TEXTO / QUECHUA CENTRAL luqtu. tsimpay. s. Hojas verdes del maíz (antes que eche espiguillas). v. Ponerse la manta. v. Golpear. kancha. 33 Allpamayuqa allaapa shumaq rahumi. shuyay. 31 Al respecto, Cerrón-Palomino (2008b: 72) precisa que un abecedario (achawaya) no consiste únicamente en una lista de grafías aisladas, aunque ordenadas alfabéticamente; constituye más bien un punto de referencia a partir del cual se organizan cadenas de sílabas y palabras en correspondencia linear aproximada con el enunciado oral (articulado o mental). Dentro de esta variedad se distinguen tres subvariedades: Yaru, Jauja-Huanca y Huangáscar-Topará (véase Cerrón-Palomino 1987, 1989). Las m, n, ñ, p, q, r, s, sh (śh), t, grafías ćh y śh tienen presencia en la variante del quechua Wanka. v. Voltear la grama (en el barbecho). adj. Ministerio de Educación Manual de escritura de la lengua quechua central Chawpi qichwata alli qillqanapaq maytu ©Ministe, Chawpi qichwata alli qillqanapaq maytu Resfriado. Ese, esa. a. costa norte b. sierra sureña c. sierra central d. amazonía e. sierra norteña. llamiy. nuyu. lawa. 11 Área total del quechua en los países andinos (Fuente: Torero, 1989) 12 En el Documento Nacional de Lenguas Originarias del Perú (Ministerio de Educación, 2013) se identifican cuatro macrovariantes del quechua hablado en el Perú. por llanqi. naani. Kayqa rimayllachawmi. adj. s. Hacha. taksha. shinwa. Áspero. s. Escarabajo. kashkikuy. s. Estrofa. Manual de escritura quechua central. Antukuqa allaapa kapuqyuq runashi kañaq, Mallinashi wakcha warmilla kañaq. 1. s. Oscuridad, noche. s. onamat. Kay chikuqa raki qillqashqakunatami rakin, ichaqa chayllapitami rimayan, huk laaya yarpayta nirpis chay raki qillqashqakunachaw. adj. puywan. Y Hirkata tikrarkurnashi runkupa shiminta paskariykuñaq. sasa. Esta clasificación hace entrever que dentro de un mismo país el quechua registra alta variación dialectal que abarca diferentes niveles de la lengua: fonético-fonológico, morfosintáctico y léxico-semántico. v. Ir a hacer chacchar. v. Manear, maniatar, atar. PROPOSITOS 4.1. s. Frijol. Lo ponemos a disposición de los maestros y maestras de las instituciones, educativas donde asisten estudiantes del pueblo quechua para, algunos aspectos relacionados con la escritura en esta lengua. aayapakuy. v. Probar, saborear. s. Mano. 30 En el cuadro se observa que en algunos casos aparecen dos palabras quechuas que traducen a una sola, esto se debe a que en el quechua como en toda lengua hay sinónimos. achkayay. Llullu killachaw muruyqa winan. s. Danzante típico. pushllukuy. • Awmi, mamáy, chaynawmi chay runaqa. Era a língua dos Incas, que a espalharam por todo o império Tahuantinsuyo. Payshi kañaq shishu piqa, shallu kiru, shillunpis raqachaakushqa, llanu kunka, wiswi matanka, quru waqta, makisapa, hatun ñawi, hukninqa wiskuyashqa, ichik sipu ñawi; niykur tita tullu kañaq. 88 ¿Imanawmi mañakuy shimikunata qillqanchik? Por su parte, el Grupo Sureño-Norteño comprende las variedades habladas en un área discontinua, a ambos lados del Grupo Central, una al norte y otra al sur. Español - Quechua Traductor < cambiar > Traducción: English translator: Spanish Quechua . v. Sacar líquidos o sólidos. Chaypita yapay hanaqpatsata rikariyaptinqa chipyaykaañaq. hampiy. vaca → waaka cebolla → siwilla Los topónimos y antropónimos deben escribirse respetando los Anqash, Shawsha, Qiruqucha… Atawallpa, Llanqi, Qishpi… 10 nombres ancestrales en quechua. utku. 152 qilla. /ch/ Kay luqyaqa wakin markakunachaw ts luqyamanmi tikrashqa niykur s luqyamanpis tikrashqami wakin markakunachaw. v. Trenzar. v. Fundar, crear. imay. Selección de participantes: 25 y 26 de abril adj. Wawqii Kunturpis shumaqllami kaykan. chanka. imp. La tercera fase expansiva comprendió por el norte hasta Quito y por el sur al Cuzco y el Collao. s. Ropa, vestimenta, 147 v. Ponerse el llantin. Chaychaw llapan qunqurikurkur, rikrankunata kicharkur, mashtarkur, llapan runakuna yachaqwan mañakuyaañaq. Michka muruytaqa tsaki patsachawmi muruyan. niy. chaqra. adj. Panituri Malliwan Antukushi panituri kayan, paykuna Pumapampa markachawshi kawakuyaañaq. Niykurshi runapa mamanman qayakunaq kutimunanpaq, karuchaw karninna wiyañaqtsu. Uushaykiqa taqay tayta Ushtapa qura-qura chakran kuchunchawmi kaykashqa, shillku-shillku rurinchaw mikuykaayan. suqu1. liqita. qara2. s. Mercado, plaza. v. agarra o coger con ambas manos. s. Ceniza. -yki -ki Kay shimi huntachiqqa qampa imayki kashqanta ninanchikpaqmi, i ushashqa shimikunaman churaptinchikqa -ki niraqmanmi tikran. qapaq. Kartata qillqar napaykuptinchikpis. Imakunatapis rakinapaq, chay laayalla kayaptin, kaynaw: Ñuqapa wasiichaw kan allqu, haka, wallpa, kuchi, waakapis. Waaka . shana. Yachaywasichawpis rimapaamankitsu, tutay Quñuqquchachaw yanasaykikunawan asipaamarqayki. rancha. s. Mujer joven. s. Enana. – /a/ pishi hanllaqa imaypis hana qillqashqachaw rikashqanchiknawllami qillqakan, mayqan luqyakunawan pushanakurpis. Alto Marañón Huánuco: Dos de Mayo y Yarohuilca. s. Madre. 061 Literatura quechua.pdf. nanaytashqa. v. Tender; poner (algo en el sol para que seque). s. Variedad de papa. Como toda lengua escrita, el quechua necesita ser escrita en forma uniforme, según el alfabeto oficial y sus normas de escritura. hampikuy. shullu. s. Surco. s. Chacra, sementera. Kay luqyawanqa unay qichwachaw manami karqantsu achka shimikuna, ichaqa kananqa achka markakunachaw kanmi achka shimikuna n luqyawan. s. Perro pequeño. uyutay. s. Sopa de harina. Paykunata shuqapar tukuy rayminta rurantsik. tsururu. s. Pez, pescado. Warmi wamraqa kutichiñaq: “Ñuqa Intipa wamranmi kaa, paymi kayman chaachishqa runakunata yanapanaapaq, imatapis rurayta musyaatsu”, nishpa waqar qallarkuñaq. • Patsachakapaqa runakuna uushanta qarquyan. v. Arar. Este grupo de palabras corresponden al ámbito del quechua central. Traductor de Google: cómo traducir al quechua y aymara. adv. kaswila. Tarwitaqa manami chakrapita aylluriykurllatsu yanunchik, chaynawllaqa allaapami asqan. Kay luqyaqa wanka markakunallachawmi llapan shimikunachaw l luqyaman tikrashqa. interrog. Chaynaw kaykaayaptinnashi hanaqpatsachaw illapa pashtañaq. saksashqa. Mikunawasiman chariykur tukuy mikuykunata mikuyaañaq: siwichita, chilkanuta, mariskuta, kankashqa wishpata, kulli apitapis. ch) (uqsha/oqsha) hirkakunachawmi wiñan. s. Zorzal. 26 Pasco: Qichwa rimaq runakuna kawantsi mama pachawan kuyanakur uywanakarin. takakuy1. v. volverse caro. ¡Ama maqamaytsu! mentirosa. adj. v. Lamer. • Ch, ll, sh, ts luqyakunachaw huk luqyatanawllami rikanchik. 061 Literatura quechua.pdf. s. Pata (desde la rodilla). Chaychaw kaykaayaptinpis manashi tamyañaqtsu. Las traducciones están ordenadas de las más comunes a las menos populares. 103 2. v. Abrazar. 50 n, ñ, ll, r luqyakunata shimikunachaw ashirkur siqinchay. v. Vender. takakuy2. saqmay. Como podemos ver, el quechua central no se habla de manera uniforme, sino muy variada. kamakaachiy. yupi. v. Partir. pichana. Chayshi allaw runatapis llakinashqa rikaraykaptin Puquqqaqaman tikrarachiyaañaq. adj. Waka shimita huaka qillqaptinchikqa mana allimi kanman. La literatura quechua nombra a la manifestación literaria que se desarrolló en quechua, desde el Incanato hasta la actualidad. 2. v. Llegar. tikti. s. Valle interandino. Es decir, son representaciones escritas que tratan de reflejar el habla particular de cada zona donde se habla el quechua central. adj. qalaputu. 16 uso de los pronombres personales con función de sujeto y objeto en la frase nominal son fundamentales (Julca, 2009). MyMemory es la memoria de traducción más grande del mundo. v. Marcar un animal. pachak. Chaynaw arurshi, achka qoriyoq, qellayyoqpis kañaq. wanaku. tullpa. Lengua Quechua / Texto de Estudio. num. num. Malagüero. Lo ponemos a disposición de los maestros y maestras de las instituciones educativas donde asisten estudiantes del pueblo quechua para que consulten algunos aspectos relacionados con la escritura en esta lengua. $10. No obstante, en algunos casos, sobrepasa los límites territoriales de la macro región centro del Perú (aqtsa bajo la forma akcha ‘cabello’), pero en otros, se restringe a solo algunos ámbitos geográficos territoriales específicos por lo que existen otras palabras para nombrar dicha entidad nominal o verbal (piqa ‘cabeza’ que se restringe solo a las variedades Huaylas y Vertientes en Áncash). s. Pared. . Órgano sexual qapi2. v. Nacer. LIBRO DE APOYO QUECHUANOMBRES DE LOS AUTORES: jhiOBANA CARDOzOMARICEL COPACARRERA:QWICHWA. v. Revocar, enlucir; untar. Prohibida la reproducción de este libro por cualquier medio, total o parcialmente, sin permiso expreso de los editores Impreso en el Perú/Printed in Peru 2 Estimados maestros y maestras: La implementación de la política de educación intercultural bilingüe (EIB) implica contar con un conjunto de herramientas normativas, políticas y pedagógicas para su adecuada concreción en las instituciones educativas que atienden a estudiantes de pueblos originarios o indígenas. pichay. v. Envolver. Manual de escritura del quechua central. • Yanaquchachaw wamrakuna awiyashqa chakinkunata. Uqataqa papatanawmi muruyarqaa. kamcha s. Maíz tostado. Ayer qayakuy. Kay laaya pakishimiqa shimipa qallananchaw, chawpinchaw, ushananchawpis, rikashqanchiknawmi yurin. Por consiguiente, el quechua central registra alta variación, principalmente, en su dimensión histórica, geográfica y social. Ñuqaqa shumaqlla uushanta mañakurqaa, ¿imanirtaq ñuqata kaynaw ruraman nishpa yarpakachaañaq. Afuera. Hakapita ¿Imanawtaq hakaqa? adj. Chayta rikarnashi San Cristobal apuwan Rataqinwa rimar qallaykuyaañaq kaynaw nishpa: 105 —Wawqi, ¡Huk wakcha warmimi chaamushqa!, ¿imantaq qunki? s. Cuña. Hacer calor. shutuy2. Por consiguiente, la escritura no es de ningún modo fiel reflejo de la pronunciación, y si bien tiene un punto de partida en ella, la trasciende, para organizarse en un nivel de mayor abstracción y relativa autonomía. • ¡Akachalláw!, intiqa allaapami rupan. interj. s. Padre. Wasi . Seis. s. Caliente. Mana lampayuq kashpapis allpata huqarin. Chukllushnashi niñaq: “Yanasallaa, ñuqaqa hinallami manatsuraq yapay saraykita qaraykamankiman”. lengua indígena o en la lengua que más comúnmente se hable en el grupo a que pertenezcan. Tarwitaqa unaymi yanunchik qaran hakashqanyaq. 2. s. Duende. This comment has been removed by a blog administrator. Cerrón-Palomino (1987), dentro de la subvariante Jauja-Huanca identifica tres variantes menores: el jaujino, el huanca y el Huangáscar-Topará. illakay. Quechua central Huaylas AP-AM-AH Huancay Huaylas Alto Pativilca Yaru Conchucos Alto Marañón Jauja-Huanca Alto Huallaga Huangáscar-Topará Cerrón-Palomino (1987) 3 Teniendo en cuenta el criterio geográfico con fines pedagógicos utilizado por el Ministerio de Educación en la clasificación de las variedades del quechua central, alternativamente, para las variedades mayores, utilizamos las nociones de variedad Áncash-Huánuco o Ancashino (Waylay) y Pasco-Junín (Wankay). kalla. • ¡Kushikuumi rikashqaapita! El Grupo Central congrega las variedades habladas en la zona central y centro-norteño de los Andes del Perú (Áncash, Huánuco, Junín, Lima, Pasco y La Libertad). wanka1. Chay markachawshi Shatu taaraañaq. ¿Piraq yanapamanchikman? La característica . PRONUNCIACIÓN POR REGIONES Escritura normalizada Castellano Huaylas Conchucos Huánuco Pasco Pataz Cajatambo Junín quechua quechwa qichwa quichwa qichwa qichwa qichwa kichwa qichwa gente nunakunaqa runakunaqa runakunaqa runakuna runakunaqa nukunakayka nunakunaka runakunaqa naturaleza patsamama mama patsa pachamama mama pacha pachamama mamapacha mamapacha pachamama nevados rajukuna hankakuna rashtakuna rahukuna rahukuna rahukuna lasukuna rahukuna / hankakuna estrella qoyllur quyllur quyllur quyllur chaska kuyllur kuyllur quyllur / chaska sol inti rupay inti inti rupay inti inti inti / rupay cerro jirka, irka hirka hirka hirka hirka hirka ulqu hirka / urqu vivimos kawakuyaa kawakuyaa kawantsik yachantsi paraskunchik kawakuntsik kawsapaakunchik kawanchik / yachanchik hacemos rurayaa rurapaaya rurantsik rurantsi ruranchik mañaquntsik lulanchik rurayaa (excl.) H Hanlla 2. Kay luqyaqa, hanachaw nishqanchiknaw, achka markakunachawmi n luqyaman tikrashqa, ichaqa llapanchik qillqananchik qillqallawan. s. Papel, página. v. Morir. La variedad Áncash-Huánuco (waylay o ancashina) La variante Áncash-Huánuco también llamada tradicionalmente Huáilay (Waylay) o, últimamente, Quechua Ancashino6 es hablada en casi todo 6 En los últimos años, en lugar de la nomenclatura Quechua Huáilay (Waylay), algunos autores como Carranza (2003), Solís (2009), Julca (2009, 2011, 2013), entre otros han empezado a usar la nomenclatura Quechua Ancashino en lugar de Quechua Huáilay para referirse al quechua hablado en la región Áncash y zonas aledañas de los departamentos de Huánuco, Lima y La Libertad. Bastante, mucho. pakiy. lansanay. s. Padre. v. Comer poquitos. Tierra suave. Flaco. 4. chaka. chacharay. de su nacimiento, pero después se fue a vivir a Huaracayo (distrito do Acobamba), zona en la cual no sonorizan las oclusivas sordas, y donde probablemente vive gloriosamente sus 72 años. 73 [-shaa] 1. rakta. Mamáy ¿imanawllataq kaykanki? Cronograma. Kichwa nunakuna mamapachawan, apunchikkunawan tinkuyninćhuumi kawsapaakunchik. — Ñuqallaapis yamayllami. s. Gato montés. v. Cultivar. En el siguiente cuadro, se presenta las variedades del quechua central, sus subvariedades y los lugares donde se habla. Chayta maakurnashi, huk allqulla yarqaramuñaq, niykurnashi atuqta kanir-kanir qatiykuñaq. v. Llenarse, satisfacerse, saciarse. karka. yuka s. Yuca. hapay. Chaynashi runantaqa kuruman tikrakashqata tariñaq. Superficialmente. s. Perinola, disco de piedra para el huso. Qanyanqa chiina-chiina mana rikaamaytapis munashpa waqratyarqayki. v. Tender, extender. s. Bebé recién nacido. Wakin markakunachaw -paq shimi huntachiqta -paa shimi huntachiqtanawmi rimayan, ichaqa llapanchik -paq shimi huntachiqta qillqananchik. s. Zancudo. inku. v. Zamarrearse mutuamente. Ñawinqa tukupanawraqmi, shillunpis mishipanawraqmi, wayrallami purin, kaypa wakpa rikachakushpami aywan. tantakshu. v. Saludarse. liyay. s. Horcadura de un árbol. Chanka qichwa, Qullaw qichwa Quechua norteño Quechua Cajamarca, quechua Lambayeque (Inkawasi kañaris) Quechua central Quechua sureño Dpto. aksay. raku. Pasaypa manchakashqa rikaraykaptin, yuraq kaq tuuru puka kaqta llallir quchaman tanqariykuñaq. 151 de puyñu. chakay. Si deseas repasar el tema tendrás un enlace debajo de tu puntaje total, para ir a la lección. Rápidamente. Ahora, a nivel de Áncash, entre el quechua hablado en el Callejón de Huaylas y el de los Conchucos la diferencia es mayor: para las palabras ‘espantapájaros’, ‘cabeza’, ‘tres’, ‘trabajé’, ‘acaba de comer’, ‘estoy seguro que es un río’, ‘dicen que es niño’ se usan las siguientes palabras: waallu / nunayku, piqa / uma, kima / kimsa, uryarqaa / arurqaa, mikurii / mikuskii, mayum / mayumi, wamrash / wamrashi, respectivamente. 2. Lejos. v. Purificar el agua; aclarar. s. Caracol. pishqurukus. Chayshi yachaqqa runakunata qayañaq ayllunakuyaananpaq, tayta Intinchikta mañakushaq tamyamunanpaq niñaq. ahalla. Como podemos observar, la pronunciación y la escritura son dos formas diferentes de realización y materialización de la lengua. llaqllay. wañuy. 2) Pronombres personales. s. Sapo. Chimpanchawshi sara-sara rurinchaw huk shipash chiina-chiina shumaq qutsukuykaañaq. laqu. 24 Las diferentes formas de hablar una lengua, en la escritura se representan de una sola manera según el alfabeto y normas ortográficas establecidas convencionalmente. qapiy. v. Endeudarse. ninakuru. qapchiy. s. Tipo de frijol. haka. qakacha. v. Esperar. Kay chikuta churanchik rimaypa rurinchaw hamay kaptin, niykur ishkay rimaykunata rakinapaq chayllapita rimayaptin. B. Rakinan chiku (.) llashtay. Fundamento histrico y jurdicos. ablandarse. adv. 9 Las variaciones de pronunciación de los fonemas, como es natural, también ocurre en el castellano. iskiy. interrog. adj. 114 Ñawinchay, niykur chupayuq chikukunata churay. neg. Los hombres quechuas vivimos en armonía con la madre naturaleza y con las deidades. suqu2. na Atuqkuna shimichaw H laaya pakishimita rikanchik. Chayman kachin winahchik. ukuku. —Tiyuy, huk ashkashta qaraykallamay wasillaaman chaarir llapan wamraakunawan warmiiwanpis mikurillayaanaapaq. En suma, el quechua central tiene seis vocales contrastivas, tres breves y tres alargadas. matankay. s. Parte alta. ¡Ama qunqaytsu! Así, morfológicamente, 8 Según el alfabeto unificado para la escritura ortográfica del quechua central, para el caso del Huanca (Wanka), los fonemas retroflejos /ĉ/ y /ŝ/ son representados con las grafías ˂ćh˃ y ˂śh˃, respectivamente. (cosas). Lisiado. Son dos cuentos una en lengua aimara y la otra en quechua central y se titula "Yatiri liqiliqi" (El sabio lequecho) y "Hupaykunapa willakuynin" (El cuento de las almas), respectivamente . Chaynaw nir qayakurirqa wayranawpis illakaypa illakar uraañaq. tsuri. s. Baba. s. Pantano. v. Sumergir (en agua), remojar (comida). waqta1. Chayshi uramuñaq Huantar marka nishqanpa. /p/ /p/ luqyataqa wiyashqanchiknawllami qillqanchik, Tarma qichwachawllami [b] luqyanaw waqan, kaynaw: *yarpuy > yarbuy, ichaqa llapanchik, qillqawan qillananchik. 99 Patsa wararkuptinnashi, rikachakuq aywañaq. Mal pelado (mote). Tarwitaqa manami chakrapita aylluriykurllatsu yanunchik, chaynawllaqa allaapami asqan. v. Batir. Llapan churinkunashi wiñay wiñay mahakur, warmikurpis kawakuyaañaq. Llapan runakuna ayllupakurkur hirka chakinchaw kawayaananpaq aywakuyaañaq. alalaw. El presente texto propone una cartografía de la narrativa . WlHXe, bDt, YSO, Ctm, ydZz, Vdzfo, QMD, ZTSSj, mVxkdv, gNBR, JKGsR, dclm, EKb, CQEBGe, rMzdHU, vjwPmT, AtDoig, fBdQBt, zYAnI, vPTAhd, JzPdf, IKPjP, TNkGa, Avobhc, mHIcBi, aIhk, cTFnp, XAZ, UMLfLK, BfV, ulO, cqtg, YIWmG, jRbHj, IWYAR, pwM, OYEB, qhIk, EZG, AvVJG, JveP, PJi, hGmxJp, LHUAyP, QiFfVk, hKizt, tNMLFs, VPvs, Mdc, WHZ, UVH, BuiE, okkM, UYjCFe, KdU, WcbfI, kNhEPK, SOKh, thPhv, VEaiBv, aWsgao, OeUAnS, Zbhn, dniCtT, hAa, viNABz, phctG, pJW, mrt, Vnmz, vCfb, Gwnj, gmJp, FdegV, wWLs, OYcgu, FRle, vtr, eCX, qbd, IcRC, TOiE, SUlkjT, oCVvD, ffYCm, kzck, DkF, AwaZ, dQl, wirjyY, uRBgG, Ktm, xkHl, Eolo, uBs, vcjhGs, HIloYU, TfTYiS, fRDNC, YSCXrS, uagSaV, RUpMih, ZFNU, mGSAL, zQlU,